Ragnar Rommetveit (75), professor emeritus i psykologi, er ein mann som ikkje ropar h?gt om eiga forsking. Med den framst?ande posisjonen han har i norske og internasjonale vitskapsmilj?, kan han likevel trygt sitere seg sj?lv. Denne 'Eg' fr? Stord, Norway, har mellom anna skrive boka On Message Structure, som har vorte ein internasjonal klassikar. Her heime er han s?rleg kjend for boka Spr?k, tanke og kommunikasjon. Rommetveit vart dosent ved Universitetet i Oslo allereie som 29-?ring, og professor fem ?r seinare. Han har vore gjesteprofessor ved prestisjetunge universitet i USA, Nederland og Sverige. Alt tidleg kom han med radikale synspunkt innanfor spr?kpsykologien. Ein hovudtanke er at ein alltid m? sj? spr?k i kontekst, innfelt i kommunikasjon. Omgrepet dialogisme st?r heilt sentralt i forskinga hans.Ein kan lett bli audmjuk n?r ein er p? veg og skal intervjue ein som har kommunikasjon og samtale som spesialfelt. Men er det noko denne mannen kan, s? er det ? halde ein samtale i gang. Den kanskje einaste m?lmannen p? Blommenholm tek godt imot oss heime i stova si, vi f?r helse p? katten og blir servert kaffi.
- 'Emeritus' tyder visstnok 'ut-tent'. Det er lite som tyder p? at du er ferdig med ? tene vitskapen?- Eg har vore s? heldig ? ha tidlegare studentar som gir meg stadige injeksjonar mot senilitet. Eg har mange gode vener b?de i inn- og utland som eg pratar mykje med, og som inviterer meg med p? konferansar og f?redrag. I tre m?nader no har eg forresten ikkje forska i det heile teke. Eg har drive kroppsarbeid, med stein og jord, og det er velsigna arbeid. Eg har ikkje alltid vore s? optimistisk n?r det gjeld verdien av det eg gjer ved skrivebordet. Men n?r eg har flytta ein stein og lagt eit helleplat?, d? ser eg at det blir noko igjen etter meg. Rommetveit tenner pipa og syner fram bilete av huset p? Stord. Trass i mange utanlandsopphald har han ikkje mist kontakten med heimtraktene.- Eg har skrive noks? mykje i livet. N?r eg sit p? Stord og ser utover fjorden, har eg ei kjensle av at eg no lever etter Wittgensteins ord at ?the rest is silence. Eg tenkjer at verda vil bli om lag den same i framtida og, anten eg no skriv litt meir eller legg pennen fr? meg for godt.
- Var det sj?lvsagt at du skulle begynne p? universitetet d? du var ung?- Eg er vaksen opp i eit milj? der dei var opptekne av utdanning. Far min hadde nok tenkt ? utdanne seg, men m?tte bryte l?rarstudiet fordi han h?yrde d?rleg. Han var sv?rt interessert i at etterkommarane skulle f? sjansen til ? utdanna seg. Milj?et var ikkje s? lite prega av den vestlandske folkeh?gskuletanken.
Morsm?l ein menneskerett
Rommetveit skreiv den vidgjetne boka Spr?k, tanke og kommunikasjon p? nynorsk, og er framleis m?lmann.- Eg har stor tru p? at det er ein menneskerett ? trygt bruke morsm?let sitt, ikkje bli tvinga til ? forkasta det og slik avsverje sin identitet. Det at eg sj?lv er vaksen opp i eit minoritetsspr?ksamfunn innanfor eit minoritetsspr?k, har vore med p? ? gjere meg dialogorientert. Etter som eg har skrive det meste p? engelsk, har eg opplevd p? ny og p? ny at eg m? ta omsyn til adressaten. Det er p? ei vis eit privilegium ? kome fr? eit minoritetsspr?k og vere n?ydd til ? omsetje tankane til engelsk. Dermed m? du tenkje meir n?r du skal gjere deg forst?tt. Noko av det same var tilfellet d? eg var sta nok til ? skrive mi f?rste fagbok p? nynorsk. Her fanst det lite fr? f?r, og eg m?tte vri meg for ? finne uttrykk. Eg har nok kanskje tapt nokre lesarar ved nynorskbruken. Men det er ikkje fordi eg ikkje kan skrive bokm?l - nei, det er fordi eg er sta.
Dialog-evangeliet
I ein fersk artikkel nemner han dei demagogiske, kristelege emiss?rane han opplevde p? Vestlandet som barn. Etter femti ?rs akademisk livsf?rsel med totalforbod mot forkynning vil Rommetveit no sj?lv flette evangelisering inn i dei vitskaplege refleksjonane sine.- Er det for lite forkynning i vitskaplege milj??- Eg blir meir og meir oppteken av at det er ein del indirekte, kamuflert forkynning. Humanvitskapane og samfunnsfaga blir ofte framstilte som om dei er verdin?ytrale. Det eg har blitt meir oppteken av i den seinare tid, er ? unders?kje underforst?tte moralske haldningar og posisjonar. I den form for psykologi eg har vore i opposisjon til, er det ei underforst?tt dyrking av den frittflytande, instrumentelle rasjonalitet og det ?reine intellekt?. I den individualpsykologiske tradisjonen har ein òg hatt ein tendens til ? sj? p? individet som ein biologisk organisme isolert fr? andre. Det dialogiske synet, at mennesket blir til eit menneske i dialog og kontakt med andre, er undervurdert. N?r filosofane Buber og Gadamer talar om den ideelle dialog, ligg det ei kl?r moralsk oppmoding i det dei seier. Dei er ?rlege og tonar flagg. Dei kamuflerer ikkje verdiane sine under p?skot av verdin?ytralitet. Eg tykkjer det er problematisk n?r profesjonelle sanningss?kjarar ikkje reflekterer over og tilkjennegir eigne haldningar.
Rommetveit tillet seg ? forkynne n?r han talar om dialogisme. D? han nyleg skreiv ein artikkel om emnet i Norsk Lingvistisk Tidsskrift, var han freista til ? setje undertittelen ?Eit evangelium om dialog som fundamental menneskeleg kommunikasjons- og samlivsform og om mennesket som dialogisk konstituert vesen?.- Dialogisme er ei forst?ingsramme, ei grunnhaldning til psykologiske og sosiale problem som g?r ut p? at eit menneske f?r sin identitet, blir til eit menneske med verdiar og tankar ved ? ha kontakt med andre. Barnet er f?dt dialogisk og er ikkje asosialt, ifr? f?rste stund f?r det sitt 'eg' i samver med andre. Individet kjem òg i dialog med tradisjon og kulturarv gjennom andre. Det er dette den russiske litteraturforskaren Mikhail Bakhtin kallar ?r?yster fr? fortida. Kulturarven representerer ein fortolkingsfellesskap, og dette blir vi f?dt inn i automatisk. Vi kan heller ikkje lett frigjere oss fr? det. Om ein melder seg ut av statskyrkja, sluttar ein ikkje ? bruke uttrykk som ?det sorte f?r?.
Fruktbar misforst?ing
Jamvel dei mest originale tankane v?re er alltid vovne inn i det kulturelle kollektivet vi er ein del av. Vi reflekterer til vanleg lite over korleis vi st?r i h?ve til denne fellesskapen. Men slik refleksjon er viktig, og det er p? lang sikt vesentleg om ein skal fremje forst?ing i eit meir og meir fleirkulturelt og pluralistisk samfunn. Eg er i sterk opposisjon til forsking som studerer den menneskelege psyken lausriven fr? den fysiske og kulturelle omgjevnaden. Vi er ikkje solipsistiske individ, solospelarar som driv rundt for oss sj?lve. Psyken er ikkje avgrensa av huda. Det er heller ingen av oss som ?eig? spr?ket. Vi har berre aksjar i det - minoritetsaksjar.- Er god kommunikasjon ? unng? misforst?ingar?- Ja, men ikkje alltid. Fruktbar misforst?ing har noko ved seg, det at ein les inn noko i det den andre seier, som g?r ut over det ho eller han meinte. P? same m?te er det med lesing. N?r eg les Wittgenstein, kan eg aldri finne ut n?yaktig kva han meinte. Kvifor skal vi s? lese slikt? Eg trur vi les for ? f? hjelp til ? finna og vidareutvkla halvtenkte tankar i oss sj?lve.Dette blir problematisk for dei som er opptekne av originale tankar. For kvar tanke er ikkje original, meiner Rommetveit. V?r originalitet blir til ved at vi s? ? seie snyltar p? andre, ikkje berre tek det inn og blindt aksepterer det, men at vi gjer det til v?rt eige og formar v?re tankar i opposisjon til det.- Men skal vi godta at filosofar og andre vitskapsfolk skriv uforst?eleg?- Sj?lvsagt ikkje. For meg har det vore viktig ? halde p? ein terminologi som har vore forst?eleg for andre. Det har et nok ikkje lukkast med. Dersom eg ikkje kan gjere noko rimeleg forst?eleg p? folkeleg vis, men har ein terminologi som er heilt uforst?eleg, d? har de all rimeleg grunn til ? tru at eg ikkje forst?r det sj?lv.
Dialog krev tillit
- Kva for etiske haldningar ligg i ditt syn p? dialog mellom menneske?- Eg trur det er viktig ? ta den du talar med p? alvor, noko eg har kalla epistemisk ansvar. Den du snakkar med, har b?de verd og ansvar. Ein god dialog oppst?r n?r den som tek ordet, talar trygt, av eiga overtyding, utfr? det han sj?lv meiner, i tillit til at den andre forst?r. Undervegs m? alts? begge freiste ? ?pne seg, ikkje vere stengde inne i eigne fordomar.
Slike ideal gjeld all kommunikasjon, i alle medium. Men dei er kanskje lettast ? realisere i intim samtale.- Det er ein fare for at den meir intime forma for kommunikasjon lir eit visst nederlag i v?r tid. Informasjonssamfunnet opnar for mange interessante nye vyer, men eg trur òg at personen blir meir borte med bruk av til d?mes Internett. Eit d?me er computerhjelpa som blir tilboden folk med store kommunikasjonsvanskar. Eg las nyleg om ei jente med store talevanskar. Ho fekk ein taleprotese som gjorde det mogleg for henne ? kommunisere med omverda. Ei negativ f?lgje av dette var at ho miste ansiktskontakten som hadde vore s? viktig for henne. Nokre d?rer blir alts? ?pna, medan andre blir stengde.
Gode fiendar
I Rommetveits studium av kommunikasjon har han kryssa mange faggrenser. Somme har kalla han filosof, somme lingvist, somme psykolog. Han seier sj?lv at han har fuska i mange fag. Vi vel ? kalle han ein brubyggjar.- Eg skulle ?nske eg var ein brubyggjar. Eg ser p? spesialiseringa i dag som sv?rt negativ. Det er f? igjen av dei gamle generalistane. Eg starta som professor i psykologi utan nokon som helst merkelapp. Dette har gjort at eg har st?tt noks? fritt b?de i forsking og undervisning. Eg er overtydd om at vesentlege sp?rsm?l om menneske og samfunnblir liggjande i eit terra incognita dersom ein ikkje v?gar ? bryte faggrensene.
- Du insistererer p? dialog mellom forskarar for at forskingsmilj?a skal vere produktive. Har desse milj?a vore for individualistiske?- Det har vore tendensar f?r til at forskarane ville eige ideane sine og g?yme det originale i skrivebordsskuffa. Sj?lv er eg overtydd om at eg er heilt avhengig av dialog med andre. Det vil ikkje seie at du stadig skal vere i dialog, d? f?r du ikkje nok ro til ? finne din eigen posisjon. I lange periodar kan eg sitje ?leine og tenkje, men s? m? eg ut og f? impulsar. Eg trur ogs? det er viktig ? ha dialog med folk som har heilt andre f?resetnader enn deg sj?lv. Den sv?rt kjende spr?kforskaren Noam Chomsky har eit heilt anna syn p? spr?k enn eg. Eg har ofte kalla han min beste fiende. Skal du tenkje ut dine eigne ting, treng du motb?r. Ein blir defensiv av for mykje medgang. Eg var heldig og kom tidleg inn ved universitetet og har hatt mykje medgang. Men n?r det gjeld mitt syn p? dialog og kommunikasjon, har eg hatt motb?r heile tida. Eit viktig og problematisk aspekt her er at for ? bli forst?tt av representantar for den dominerande retninga, blir du n?ydd til ? bruke deira spr?k. Og etter ei tid blir du ein fange.- Er du for lite polemisk?- Eg trur ein av mine tidlegare kollegaer sa eg var for eklektisk, alts? at eg plukkar litt her og litt der. Eg var for mykje kommentator av andres forsking, men det trur eg har endra seg litt.
- Det er sagt om deg at du altfor gener?st let andre dele ?ra for det du seier, at du er for snill og integrerande.- Nei, for snill trur eg aldri at eg har vore. Men eg meiner ?rleg at min eigen karriere er forma av dialog. Andre forskarar og studentar eg har rettleidd, har alltid tilf?rt meg ting. Og dessutan, dersom eg har ein teori om andre menneske som ikkje gjeld p? meg sj?lv, d? er det noko gale.
Ein og ein er ikkje to
Utsegna styrkjer inntrykket av Rommetveit som ein forskar med ein s?rleg konsistens n?r det gjeld samanhengen mellom liv og forsking.- Eg plar seie at det i mi eiga forsking skal vere kontinuitet mellom det eg lurte p? som liten unge, og det eg trur eg veit i dag. Eg opplever i det heile ikkje noko skarp grense mellom forsking og liv. Dei sp?rsm?la eg tek opp i forskinga mi, er aktuelle i mitt eige liv òg. Eg har vore oppteken av born i forskinga mi og har no stor glede av eigne born og barneborn òg. Dei har aldri vore fors?kspersonar, men spreier spontan glede og er givande ? vere saman med. Eg plar synge ein b?nsull for dei, som g?r om lag slik: ?Sulleli, sulleli lo. Ein og ein er ikkje to, men noko forunderleg anna ...?- Kona mi, som d?ydde i v?r, hadde ei s?rskilt evne til omsorg for eigne og andres born. Ho var spesiall?rar og gav meg mange viktige innspel til mi eiga forsking og til mi vedvarande interesse for innsalget av omsorgsetikk i humanvitskapen. Etter at eg miste henne har eg tenkt mykje over kor viktig dialogen vi hadde var. Det er eit dialogisk aspekt ved m?ten dei d?de lever vidare i oss p?, òg.
Det menneskeleg meiningsfylte har st?tt att som ein rest i mykje forsking, meiner Rommetveit. Dette har til dels ? gjere med den bedrifts?konomiske tankegangen ved universitetet. N?r ein m? konkurrere om pengar, har den st?rre sjanse som seier at ?dette kan det kome nye biofarmaka av? enn den som med langt mindre visse kan seie at dette kan kome til ? f?re til st?rre sj?lvforst?ing. Rommetveit har stor tru p? kunnskap som kan formidlast til vanlege menneske og gi n?ring til undring og - i beste fall - auka kontroll over eige liv. Nye biofarmaka hjelper til d?mes ikkje mot ei krise som den i Jugoslavia. Men det gjer kanskje ei forsking som spreier sp?rsm?l folk kan ta opp sj?lv, seier han.- Eg trur likevel ikkje det er s? lurt ? starte ei universitetskarriere med slike idealistiske tankar. Dette er slikt eg kan grunne over no som eg er emeritus og sit og ser utover sj?en.