Han gjekk og grunda p? det. Kva var det med denne m?ten ? skriva dagbok p?? Var det Garborg? Var det Vinje eller Aasen, eller ein annan av dei litter?re h?vdingane som dikta p? Olav H. Hauges eige skriftspr?k? Nei, det minte ikkje om dei. Dei skreiv dagbok p? ein annan m?te.
Kven var det d?? D? han byrja arbeidet med doktoravhandlinga om Hauges dagb?ker, vart ?ystein Hide fortalt at Hauge var ein del av ein nynorsk dagboktradisjon. Han m?tte jo vera det, denne diktarh?vdingen fr? eplehagane p? Vestlandet. Han m?tte skriva seg inn i ein nynorsk tradisjon. Det skj?nte liksom alle.
Hide gjekk til b?kene, mellom permane, inn p? sidene, til alle teikna den geniforklarte lyrikaren lét etter seg. Ei bindsterk dagbok. Fem tjukke b?ker med over 4000 sider. I ein nynorsk dagboktradisjon, det hadde jo alle sagt. Den same tradisjonen som Garborg og Vinje. Og som Jon Fosse seinare skulle skriva seg inn i. Nobelprisvinnar Fosse. Fosse som skriv fram meining i det som ikkje blir skrive. Det tause spr?ket.
Hide leita. Den nynorske dagboktradisjonen m?tte finnast i Hauges tekstar òg. Han fann han ikkje. Kanskje den var taus, den nynorske dagboktradisjonen, i Hauges dagb?ker? Viss han var der, m?tte han vera taus.
Kva var det han var i ferd med ? seia at dagb?kene var? Romerske? Romerske. Romerske!
D? slo det han. Ein nesten perfid tanke. Hauge, den nynorske diktarh?vdingen fr? eplehagen p? Vestlandet, skreiv ikkje nynorske dagb?ker. Vel skreiv han nynorsk, det vil seia, skriftspr?ket var nynorsk. Dei orda Hauge brukte, stod stort sett i den nynorske ordboka. Men dagb?kene til Hauge var ikkje nynorske dagb?ker. Han m?tte skriva det igjen. Olav H. Hauge skreiv ikkje nynorske dagb?ker. Kven skulle trudd?
Kva slags dagb?ker skreiv han d?? Hauge, diktarh?vdingen fr? eplehagen p? Vestlandet. Han som blir nemnd av dei store p? tvers generasjonar, av Vold og Knausg?rd, n?r dei berre skal nemna nokre f?. Han som blir nemnd. Han som ikkje skreiv seg inn i ein nynorsk dagboktradisjon. Kva slags dagb?ker skreiv han d??
Hide leita i minnet. Kvar var det han hadde lese noko slikt tidlegare? Var det blant dei s?kalla fire store? Vel ? merka dei fire store som ikkje skreiv nynorsk. Dei me alle i l?pet av skuletida har f?tt prenta inn at er dei aller ypparste? Nei, heller ikkje dei skreiv dagbok slik som Hauge. Viss dei skreiv dagbok i det heile.
Han m?tte utanfor landegrensene. Forbi Skandinavia, traversera kontinentet. Heilt til Italia. Og i tid. Han m?tte leggja bak seg store avstandar i tid. Han m?tte langt bakover, nesten til Jesu tid.
For kva slags dagb?ker var det Hauge skreiv, n?r han ikkje skreiv nynorske dagb?ker? Kva var konklusjonen? Kva var det han var i ferd med ? seia at dagb?kene var? Romerske? Romerske. Romerske! Olav H. Hauge skreiv romerske dagb?ker. Enn det.
Olav H. Hauges dagb?ker, skrivne fr? han var 15 ?r i 1924 til han var 85 i 1994, var som snytt ut av nasen p? den romerske keisaren Marcus Aurelius.
Ikkje snytt ut d?, men de skj?nner. Dei hadde klare likskapstrekk. Dei stod i ein tradisjon. Dei kunne sporast tilbake til. Dei likna i alle fall mykje meir p? Marcus Aurelius enn p? Garborg og Vinje. Det er ikkje verst berre det n?r me snakkar om eit tidsspenn p? nesten 2000 ?r.
Marcus Aurelius hadde ein s?reigen m?te ? skriva p?. Den romerske diktarkeisaren Marcus Aurelius. Han som me p? film har sett kjempa samtidig mot barbariske stammar nord for imperiet og med tanken p? at han har fostra ein ubrukeleg son, Commodus. Ein etterkommar som ikkje er esla til ? aksla ? ta over eit heilt imperium etter d?den til keisaren.
Marcus Aurelius hadde skrive slik som Hauge for nesten 2000 ?r sidan. Lenge f?r det fanst noko nynorsk skriftspr?k. Ja, f?r det fanst noko norsk. Til og med f?r det fanst noko gammalnorsk.
Boka er temmeleg kjedeleg. Og viss du ikkje har lese forfattarane Hauge er oppteken av, er han d?rgande kjedeleg.
Det s?reigne med Aurelius er at han v?ga ? skriva til seg sj?lv og ikkje til andre. Sj?lv om boka har komme i omsetjing med tittelen ?Til meg sj?lv?, heitte den eigentleg ?Til han sj?lv?. Marcus Aurelius delte sj?lvet opp i to 2000 ?r f?r Freud. Det er eigentleg uh?yrt. Det m?tte ein romersk keisar til for ? ha det motet.
Og Augustin. Me m? ikkje gl?yma kyrkjefaren Augustin – ved sida av Thomas Aquinas kanskje den viktigaste skribenten i kristendommen, viss me held dei som fekk tekstar med i sj?lve f?rsteutg?va utanom.
Augustin skreiv ogs? p? denne m?ten. Hide fann spor av Augustin i dagboka til Olav H. Hauge.
Det var der allereie fr? byrjinga. Den aller f?rste oppf?ringa der Hauge omtala det nye prosjektet sitt som: ?(...) ikkje dagbok i vanleg meining – versjaa, hendingar, handel og vandel, kj?p og sal. Nei, ei dagbok yver tankar og hugskot – ei aandeleg dagbok – og meir sligt som kan vera verdt aa minnast (...)?.
Hide spurde seg kven si dagbok er det eg eigentleg les? Han snudde permen. Jau, det var ein ung, vestnorsk mann p? 1920-talet i Noreg.
Allereie som femten?ring sette Hauge rammene for ei dagbok som skulle vara i 70 ?r. Til han d?ydde som 85-?ring i 1994.
Han m? ha kjent til den romerske tradisjonen? Men korleis? Korleis kunne han vita at han skulle skriva p? denne m?ten? Femten ?r gammal.
Mynten fall ned. Med eitt s?g han tidslinja klart for sitt indre auge. Linja av p?verking. Fr? Aurelius til kyrkjefar Augustin, til britiske Samuel Pepys p? 1600-talet. Framover til amerikanarane Emerson og Thoreau p? 1800-talet.
Den unge mannen p? Vestlandet hadde ein onkel i Amerika. Ein onkel som var oppteken av litteratur. Ein som m? ha kjent ei slags intellektuell omsorg for den unge nev?en sin i gamlelandet. Som sende ei rekkje b?ker og tidsskrift over Atlanteren. Morbror Edmund, eigentleg Oddmund, las amerikanarane og sende dei heim til sin kj?re nev? i Ulvik i Hardanger.
Edmund viste den unge Hauge skriftene etter Ralph Waldo Emerson og Henry David Thoreau, som stod p? skuldrene til Pepys, som stod p? skuldrene til Augustin – som stod p? skuldrene til Aurelius. Det var skjelpadder heile vegen ned.
Morbror Edmund flytta heim igjen d? Hauge var 18 ?r og vart ein h?gt verdsett samtalepartnar for unge Olav. Det var ikkje mange han kunne snakka om b?ker med som med onkel Edmund.
Gjennom onkel Edmund oppdaga den unge Hauge den amerikanske transcendentalismen. I nynorskordboka, der orda til Hauge finst – rett nok heldt han seg heile livet til 1917-utg?va – er det transcendentale det ?som g?r ut over grensene for det me kan r?yna?.
Dette er skrifter som ikkje fell innanfor logikk eller filosofi. Dei ligg og vaker i periferien.
Han vart s?rleg fiksert p? Thoreau. Uttala omtrent som thorough, alts? grundig. Ikkje som om han var franskmann og heitte Theroux eller liknande, som mange ser ut til ? tru. Det heitte han ikkje.
Den einslege mannen i hytta i skogen som sat og skreiv sitt liv. Hauge baserte framstillinga av sitt eige liv p? Thoreaus framstilling av sitt liv, 100 ?r tidlegare.
Akkurat som Aurelius var ikkje Emerson og Thoreau bundne av noka fagretning. Dette er skrifter som ikkje fell innanfor logikk eller filosofi. Dei ligg og vaker i periferien. Dei passar for folk som ikkje er gjennomstuderte. Som Hauge, den sj?lvl?rde eplebonden fr? Vestlandet.
Hauge startar gjerne oppf?ringane i dagboka med ? sl? noko fast – som at vêret er godt. S? sklir han over i refleksjonen. Og til slutt kjem han gjerne inn p? kva han sj?lv meiner.
Onkel Edmund kan forresten ikkje f? heile ?ra. 10. juni 1924 skreiv Hauge at han hadde lese 626 b?ker ?or biblioteket?: ?Det er lite, temmeleg lite?. 626 b?ker. F?r han har fylt 16 ?r. Sei det til ein 10.-klassing i dag.
Hide sat p? eit kjempefunn. Eller ein kjempelesnad, som det litt meir beskjedent heiter i spr?kvitskapane. Forskingsfunn er for dei som er i laboratoria. Dei om det.
Men korleis f? historia om ein uskulert mann, om enn sprengl?rd p? sin m?te, som ikkje forheldt seg til ein fagtradisjon, til ? sl? an i akademia? Hide pr?vde i sitt eige fagmilj?, filosofien. Filosofane ville ikkje ha det. Litteraturvitarane fnyste av ein studie av noko s? trivielt som dagb?ker.
Men det fanst eit halmstr?. Eit milj? som var verken eller, og derfor alt. Eller i det minste mykje. Han opps?kte dei som dreiv med tekstvitskap. I tekstvitskapen kunne han forklara korleis ein ung dagbokskrivar p? Vestlandet i Noreg p? 1920-talet kunne oppn? kunnskap om seg sj?lv. Akkurat som ein romersk keisar, eller ein kyrkjefar, eller ein grundig mann i dei amerikanske skogane.
Hauge heldt samtalar med seg sj?lv, som jazzpianisten Bill Evans.
Eit tverrfagleg prosjekt. No var han p? rett spor. Hide nikkar til professor Kjell Lars Berge som sj?lvsagt sat p? f?rste rad d? Hide disputerte for doktorgraden p? Blindern i januar. Mannen som ville studera korleis tekstar skaper meining. Og til tidlegare Apollon-redakt?r Johan T?nnesson som skreiv boka ?Kva er sakprosa??
Gjennombrotet var ? sj? dagb?kene som tekstkultur, ikkje som skriftkultur. Men kva betyr det eigentleg at noko er tekst og ikkje skrift? Eller at ein ser p? noko som tekst, ikkje som skrift? Det h?yrest jo ut som det same.
Neid?, det er det ikkje. I tekstvitskapen kan me mellom anna komma til konklusjonar som at Hauge ville uttrykkja noko uavhengig av spr?k og tid. Anten han var ung mann, eller som han vart i l?pet av dagboka, ein gammal gubbe.
Men det er ikkje nokon fullgod definisjon. Me treng ikkje vera skulerte i filosofi og logikk for ? forst? at det er heilt Erasmus Montanus. Ein definisjon p? tekstvitskap som handlar om at han kan brukast til ? komma til éi konkret slutning. Me m? litt n?rare kjernen av kva tekstvitskap er.
Me har allereie vore inne p? det. ? studera Hauge tekstvitskapleg er nettopp ? sj? korleis han forheld seg til andre tekstar. Som Aurelius, som Pepys, som Emerson og hans kj?re Thoreau. Tekstar som vandrar p? tvers av spr?k og tid. Tekstar som utgjer sin eigen kultur i fellesskap med dei som skriv dei og dei som les dei. Det er grunnen til at Hauge ikkje skreiv nynorske dagb?ker. Han skreiv verdslitteratur.
Det er eit enormt potensial i dagboksjangeren. Alle kan skriva til seg sj?lv. S? lenge du har eit liv kan du skriva. Det er ein type tekstar som er d?ropnar for ? finna ut om seg sj?lv, om meininga med livet.
Som dagbokskrivar samtalar Hauge med seg sj?lv om eigne tankar og minne. Men ogs? med tradisjonen han skriv i. Den romerske. Og den amerikanske transcendentale.
Det er lett n?r du er ung, reflekterer Hide. N?r du set deg ned som femten?ring, kan du ikkje ta feil. Du kan ha misforst?tt noko, ja, men ikkje noko som ikkje kan rettast opp i ei seinare oppf?ring i dagboka. Med nye refleksjonar.
Ja, du lurer p? kvifor dette grasstr?et er verdifullt? Jau, no skal du h?yra eit dikt om det, so forst?r du.
Det er lite ytre drama i Hauges dagb?ker. P? handlingsplanet, som det heiter i litteraturkritikken, skjer det nesten ingen ting. Boka er temmeleg kjedeleg. Og viss du ikkje har lese forfattarane Hauge er oppteken av, er han d?rgande kjedeleg.
Hauge byrjar med ? sl? fast noko, og s? reflektera. Han skriv sv?rt lite om dagens hendingar. Til d?mes, ?I dag var det sl?stkamp p? skulen?. Slikt skriv han aldri.
Dagboka blir eit tekstalbum, ei scrapbook der han skriv ned sitat fr? b?ker, sine ?hugskot?, funderingar og overtydingar. Dei fleste forfattarane som opps?kte Hauge p? hans eldre dagar, d? han hadde vorte ei litter?r stjerne for raddisane i Profil-krinsen, ville bli skuffa viss dei slo opp i dagboka for ? sj? kva Hauge skreiv den dagen dei var p? bes?k. Det var som om dei ikkje hadde vore der.
Det er b?kene som er Hauges venner. ?Eg held meg no ein gong i Gutenberg-galaksen?, skreiv han. Forfattarar og tekstar er kvardagen hans like mykje som menneska. Hadde du hage og bibliotek, hadde du det du trong. ?Gi meg et kj?leskap, gi meg en tv?, som Jokke song seinare.
Det seier noko om kva liv han var ute etter. Eit liv i tankar og refleksjon om litteratur og normer. I b?kene fekk han gode samtalepartnarar, jambyrdige samtalepartnarar. Hauge heldt samtalar med seg sj?lv, som jazzpianisten Bill Evans.
Hauge kallar seg eit ?kjellarmenneske?, etter Dostojevskij. ?Det er naudsynt ? dikta, det er ikkje naudsynt ? leva?, skriv han.
Olav H. Hauge skj?nte at han skulle skriva dagbok lenge f?r han forstod at han skulle vera diktar. ?Eg har slegi meg p? dikting?, skriv Hauge ein dag i 1927, tre ?r etter at han byrja ? skriva dagbok.
Det er lett ? gl?yma at Hauge eigentleg var lyrikar i all denne st?heien rundt dagboka, romarar og amerikanarar. Det er uansett to sider av same sak. Han tok med seg dei amerikanske transcendentalistane, Emerson og Thoreau, inn i dikta sine òg.
Det har ein eigenverdi at folk f?r skriva p? det spr?ket dei tenkjer p?. Men lat det ikkje g? ut over tenkinga.
Det er ei jordn?r tiln?rming. D? kan ein seia slikt som: Ja, du lurer p? kvifor dette grasstr?et er verdifullt? Jau, no skal du h?yra eit dikt om det, so forst?r du. Grasstr?et blir l?fta opp, blir transcendent. Poeten fangar det i skriftleg form og sender det vidare. Med eitt f?r eit enkelt grasstr? ein kraftig verdi. Ein tidlaus verdi. Det blir, ja nettopp, poesi.
Det er beint fram moderne og passar inn i v?r tid. Men det skal me ikkje bry Hauge s? mykje med. Han var ingen naturvernar. N?r han ser skog, ser han skrift og dikt. Han ville aldri lenkja seg fast. Men han ville skriva under p? at me b?r forhalda oss til naturen p? ein m?te som gjer at han kan halda fram med ? oppf?ra seg akkurat som f?r.
Etter m?tet med sin store helt Thoreau undrar han i dagboka p? om han kanskje heller burde skrive p? engelsk. Spr?ket var eit verkt?y for han, det f?lgde med han d? han blei f?dd. Hauge var berre s? passeleg interessert i nynorsk. For all del, han er ikkje imot, langt ifr?. Han tenkte, me har det, lat oss ta vare p? det. Det har ein eigenverdi at folk f?r skriva p? det spr?ket dei tenkjer p?. Men lat det ikkje g? ut over tenkinga. Tenking p? tvers av tid og landegrenser.
Hauge ville ikkje kalla den nylegaste nobelprisen i litteratur til han med ein stil som ikkje b?r etterliknast, ein ?nobelpris til nynorsken?, som s? mange andre gjorde. ?Dei seier so, men eg veit ikkje eg?, ville Hauge skrive i dagboka viss ho hadde hoppa til oktober 2023, trur Hide. Doktoranden har brukt s? mange timar i dei 4000 dagboksidene at han har ein liten Hauge inni seg som rett som det er sprett opp og seier nettopp slikt: ?Eg veit ikkje, eg?.