Historie har spela ei avgjerande rolle i ? skape og halde ved like kollektive identitetar. Nesten alle folkeslag, vestlege s? vel som austlege, europeiske s? vel som afrikanske fr? s?r for Sahara, nord- og s?ramerikanske og folk fr? stillehavs?yane, har identifisert seg sj?lve p? ein m?te som er prega av ei historisk
r?ynsle som g?r tilbake til fortida. Dette er ofte gitt ei episk utforming. J?disk identitet gjennom tidene kan knapt tenkjast utan skildringa av utvandringa fr? Egypt, gresk identitet utan dei homeriske dikta, identiteten til hinduane utan Veda-diktinga. Likevel tok det sv?rt lang tid f?r det vart reist sp?rsm?l ved om desse skildringane var sannferdige eller diktariske, sp?rsm?let vart knapt sett p? som relevant. Det kl?re skiljet mellom historie og myte er etter m?ten nytt.
Manipulasjon i opne samfunn
Det som i f?rste rekkje interesserer meg, er ikkje kontroll og manipulasjon av historia under diktatoriske regime, sj?lv om det òg er eit interessant emne, men manipulasjon av historia i samfunn som etter m?ten er opne. Til desse vil eg ikkje berre rekne dei demokratiske statane p? 1900-talet, etter 1945 medrekna Japan, India og i seinare tid S?r-Korea og Taiwan. Eg vil òg ta med dei fleste europeiske samfunna p? 1800-talet, til d?mes dei tyske statane, Habsburg-monarkiet og til ein viss grad til og med Russland i tsartida, der det eksisterte eit rom for frie ytringar. Vi kjem n?rast til ei direkte kontrollert historieskriving i Sovjetunionen og i Aust-Tyskland, sj?lv om kontrollen p? ingen m?te var total, og s?rleg i sovjetdominerte statar som Polen, Ungarn og Tsjekkoslovakia var det ein stor del av den historiske forskinga som gjekk utanfor parametrane til den kommunistiske ideologien. Slik var det òg i Kina etter kulturrevolusjonen. Det som er interessant i Nazi-Tyskland, er ikkje s? mykje historieskrivinga ved Walter Franks Riksinstitutt for historia til det nye Tyskland. Meir interessant er det at eit fleirtal av historikarar som ikkje var med i nazipartiet eller stod deira doktrinar n?r, likevel gav sin faglege st?nad til naziregimet eller i det minste til Tysklands sak i krigen gjennom sine tolkingar av tysk historie.
Profesjonell + ideologisk
Den klassiske modellen for profesjonalisering, det vil seie ? lage Wissenschaft ut av historia, finn vi ved dei protestantiske universiteta i Tyskland p? 1800-talet. Det var her forskingsimperativet vart til, med ei binding til tanken og idealet om objektivitet og uhilda, n?ytral forsking. Det synte seg likevel at denne forskinga langt fr? var uhilda og n?ytral, men i nesten alle tilfelle var ideologisk p?verka. Vi m? forst? noko om sosiologien i forskingsmilj?a: Dei tyske universiteta var grunnlagde av staten. Historikarane var offentlege tenestemenn. Den respekten som staten og den utdanna delen av folket hadde for forskinga, gjorde at staten som oftast, men ikkje alltid, lèt vere ? blande seg direkte inn i arbeidet til historikarane. I r?ynda hadde historikarane ofte st?rre akademisk fridom i Tyskland enn i mange andre land p? slutten av 1800-talet og starten av 1900-talet, som i USA, der universiteta ofte var privat grunnlagde og finansierte og var kontrollerte av eit styre med folk fr? forretningslivet og regjeringa, som ofte blanda seg inn i det som vart gjort.
Det er viktig ? hugse p? at det store fleirtalet av historikarar var overtydde om at dei var heilt objektive og n?ytrale n?r det dei kom fram til, i r?ynda var sv?rt tendensi?st. Dei meinte at ei kritisk fordjuping i kjeldene avsl?rte korleis viktige tendensar arbeidde, ei metaforteljing der den etablerte moderne, vestlege sosiale ordninga og sivilisasjonen stod som eit endem?l. Den tyske historikaren J.G. Droysen (1808-84), som òg i v?r tid er hylla som den store teoretikaren som stod fram i den historiske vitskapen p? 1800-talet, skilde skarpt mellom dei aspekta ved fortida som han rekna som historiske (Geschichte) og dei som han nedlatande omtalte som berre Gesch?fte (private handlingar). Dei f?rstnemnde hadde ? gjere med den politiske sf?ren s? langt dei h?vde inn i den store forteljinga, dei gjaldt eliten og dei mektige; dei sistnemnde handla om dei mange aspekta ved livet til vanlege folk som ikkje var viktige i denne forteljinga og som systematisk held kvinnene utanfor.
Det er p?fallande at samstundes som historia skulle bli forskingsorientert og dermed n?ytral, vart ho sterkt politisert. Den nye interessa for historie og den st?naden faget fekk fr? staten og til ein viss grad fr? andre kjelder, hadde direkte samanheng med framveksten av nasjonalismen. Oppg?va for forskinga var ? kome med bidrag til oppbygginga av ein nasjonal identitet, og det var nett det historikarane gjorde, innanfor den s?kalla pr?yssiske skolen vart det til og med gjort heilt ope. Historikarane gjekk inn i arkiva ikkje s? mykje for ? bli rettleia av kjeldene som for ? finne st?nad til dei argumenta som l?g til grunn for forskinga.
Men tyskarane var ikkje ?leine om denne instrumentaliseringa av vitskapen. Mot slutten av 1800-talet vart profesjonalisering regelen i heile den vestlege verda og i dei ikkje-vestlege landa som gjekk gjennom ei modernisering, slik som s?rleg Japan.
Patriotiske historikarar
P? den andre - eller kanskje den same - sida: ? vere historikar, anten det var i Tyskland, Frankrike, Storbritannia, USA eller Japan, ville seie ? vere patriot, og patriotisme gav seg f?rst og fremst utslag i nasjonalisme, i mange tilfelle til og med sj?vinisme. Og dette var like mykje tilfellet i land som dei tsjekkiske omr?da og Polen, som kjempa for sj?lvstende, og i nyleg sj?lvstendige land som Hellas. Men kjende historikarar som Droysen, Michelet, Turner, Lambros og Palacky, s?g ingen konflikt mellom den partsinteresserte tolkinga deira av historia og den profesjonelle etikken. Slik kom praktisk talt alle historikarar p? b?e sider i den f?rste verdskrigen til ? samle seg om flagget, ikkje berre som statsborgarar i landet sitt, men som profesjonelle historikarar.
Poenget er at misbruk av historie ikkje er avgrensa til autorit?re regime, men finst òg i samfunn som i det minste p? overflata gir godt h?ve til frie ytringar. Under overflata kan situasjonen vere annleis.
Objektive standardar likevel
I dei siste ti?ra har det, som vi veit, vore ein god del skepsis omkring sp?rsm?let om objektiv historisk unders?king er mogeleg.
Trass i kritikken min mot den objektivitetskultusen som nesten heile den historiske profesjonen deler, vil eg ikkje g? med p? at det ikkje finst objektive standardar for kritisk historieskriving. Det at profesjonelle historikarar har vore med p? ? byggje opp mytar om nasjonalitet, etnisitet, konfesjon og i seinare tid kj?nn, tyder ikkje at det ikkje finst kriterium for rasjonell unders?king som gjer det mogeleg ? plukke desse mytane fr? kvarandre. Det er rett nok sv?rt vanskeleg ? etablere historiske sanningar. Det er kl?rt at kjelder kan liggje opne for ulike tolkingar. Desse tolkingane er likevel ikkje tilfeldige, men er avhengige av kjeldene. Historieskriving er s?leis ein dialog som g?r f?re seg, som det ikkje er sikkert vil f?re fram til semje, men som kan utdjupe forst?inga av fortida ved ? setje lys p? henne fr? fleire perspektiv. Historikarane vil kanskje ikkje bli i stand til ? oppfylle draumen til Leopold von Ranke om ? skrive historia wie es eigentlich gewesen, men kan bli i stand til ? syne wie es eigentlich nicht gewesen. For ? gjere det, m? dei bruke forskingsmetodar som er utvikla i profesjonaliseringsprosessen. Det er uunng?eleg at alle historikarar har ein st?stad. Men den beste m?ten for ? unng? ? kome fram til usanningar, er ? analysere sin eigen st?stad og dermed vere kl?r over sitt eige perspektiv. Dette har vore ansvaret til historikarar i framtid og notid.
Denne vesle artikkelen i Apollon er derfor ikkje ei avvising av profesjonalisert historie, men meir ei oppmoding til ? leve opp til ideala om intellektuell ?rlegdom. Sj?lve artikkelen ber i seg ei overtyding, som for somme kan verke som ein fordom, trua p? at det finst standardar for humanitet og logisk tenking som kan styre den rasjonelle diskursen mellom historikarar.
Professor G. Iggers, professor emeritus ved State University of New York, Buffalo, har i meir enn 30 ?r vore ein leiande ekspert p? internasjonal historieskriving.
Omsett av Torgeir Ulshagen