?Han drog ?ksen helt fram, l?ftet den med begge hender, omtrent uten ? vite av seg selv, og nesten uten anstrengelse, nesten mekanisk lot han ?ksehammeren falle ned p? den gamles hode. Det skjedde liksom uten bruk av krefter i det hele tatt. Hun skrek, men ganske svakt, og sank ?yeblikkelig ned til golvet, skj?nt hun enn? klarte ? l?fte begge hendene til hodet.? (Fr? Forbrytelse og Straff, Fjodor Dostojevskij)
Drap har til alle tider sjokkert oss. Vi st?r att med trongen til ? forst? og til ? verte kvitt angsten for at det skal ramme oss. Forskar Hedda Giertsen ved Institutt for kriminologi heldt nyleg foredraget ?Hvordan forst? et drap?? p? Fagleg-pedagogisk dag ved Universitetet i Oslo. Til sommaren kjem ho med ei bok om ein drapsmann, som ho f?lgjer fram til tidspunktet for drapet.
Eit drap forferdar oss og krenkjer grunnleggande verdiar. Det er ei moralsk krise, og ei krise for fornufta og forstanden, seier Giertsen.
Raskolnikov etter drapet p? pantel?nerska. (Illustrasjon: D.A. Sjmarinov)
Ulike forklaringar
Nokre forklaringar skyv drapet litt p? avstand ved ? leite etter eigenskapar hj? mordaren som skil han fr? oss.
Dermed gjer vi drapet mindre trugande. Eit d?me finn vi i den spr?kbruken media har i samband med drapssaker. Her vert drapspersonen ofte skildra som eit monster.
Vi kan ogs? seie at drapspersonen er sjuk eller galen. Ogs? ei slik medisinsk forklaring gjer han annleis enn oss og held med det drapspersonen p? trygg avstand.
Karakteristisk for desse to tiln?rmingsm?tane er at vi forankrar drapet i eigenskapar hj? personen. Dermed kan vi skyve drapet fr? oss, og gjere det til noko som ikkje gjeld oss.
N?r vi sp?r om kvifor eit drap skjedde, tenkjer vi med ein gong at det m? ha noko med personen ? gjere, eller at det spring ut av ein konflikt mellom offer og gjerningsmannen, ein konflikt som vi kan kjenne oss att i.
Blind vald
Det er i denne samanhengen den s?kalla blinde valden vert ekstra trugande. I slike valdssaker f?r vi ikkje ei tradisjonell forklaring p? kvifor drapet skjedde. Det er ikkje mogeleg ? skj?ne handlinga ut fr? relasjonen mellom offeret og gjerningsmannen.
Det er ingen konflikt mellom akt?rane, og dei er heilt ukjende for kvarandre. Drapet kunne ha skjedd med kven som helst n?r som helst, seier Giertsen. Men ho peikar p? at blind vald berre er uforst?eleg ut fr? ein forklaringsmodell som har konflikt mellom offer og gjerningsperson som eit sentralt element.
?Sjukleg?, ?monsteraktig? og ?blind? vald er karakteristikkar som roar oss ei kort tid. Vi tenkjer at desse handlingane kunne aldri vi ha gjort. Drapspersonane vert stempla som avvikarar, p?peikar Giertsen. Men minuset med denne typen tolkingar er frykta for at desse avvikarane plutseleg kan ramme oss i neste omgang.
Lovbrot og straff
Eitt resultat av framgangen naturvitskapen hadde i det f?rre hundre?ret, var at det dukka opp ei rekkje nye forklaring p? drap. Tidlegare var det vanleg ? sj? drap berre i religi?se og moralske termar, og ford?mme det som eit resultat av det vonde.
Ein av dei aller f?rste som skildra dei nye tiln?rmingsm?tane, var Dostojevskij i romanen Forbrytelse og straff. I romanen drep hovudpersonen Raskolnikov pantel?nerska si. Romanen har ofte vorte analysert med sikte p? ? finne ut kva forfattaren meinte var ?rsaka til at Raskolnikov drap pantel?nerska. Litteraturforskaren Nuttall peikar i boka Dostoevsky's Crime and Punishment (1978) p? at Dostojevskij i boka pr?ver ? skape ei oversikt over dei nye forklaringane p? drap som med eitt var tilgjengelege, seier Giertsen.
I staden for berre ? sj? p? drap i ein moralsk kategori, vart det til d?mes r?d ? sj? p? drap fr? ein medisinsk vinkel. D? var ikkje drapet lenger overlate til det uforst?elege. Medisinarane kunne i det minste skj?ne det. Ein av Raskolnikovs venner, som studerer medisin, representerer dette synet. Ein annan meiner lovbrot skuldast samfunnsforhold, og at det kan sj?ast p? som ein politisk protest.
Vi gl?ymer ofte ? reflektere over forklaringane v?re. I dag er ikkje det ? vere ?besatt av det onde? ei forklaring vi kan godta p? eit drap. Men det er viktig ? hugse p? at ogs? v?re forklaringsm?tar er eit resultat av v?r tid og v?r tenkjem?te.
I mordarens sko
Den amerikanske kriminologen Jack Katz har vore oppteken av ? leve seg inn i situasjonen til gjerningspersonen og skj?ne korleis han opplevde hendinga.
N?r vi skildrar eit drap gjennom statistikk, vert det eit tomrom rundt drapet. Vi forst?r ikkje sj?lve handlinga, seier Giertsen.
Katz klassifiserer ei mengd lovbrot ut fr? kva meining brotsverket hadde for gjerningsmannen. Han seier at det ikkje finst eit lovbrot det ikkje er mogleg ? forst?. Katz deler drap i to hovudkategoriar. Den f?rste er det han kallar drap som vert gjort i rettferdig harme. I desse drapa kjenner offeret og gjerningspersonen kvarandre, og drapet spring ut av ein konflikt. Gjerningsmannen har vorte audmjuka fleire gonger, og drapet skjer fordi audmjukinga kjennest eit hakk verre enn tidlegare. Vedkomande kjenner at raseriet stig, og p? eit eller anna tidspunkt kjem valsituasjonen: skal raseriet f? ta overhand?
Det som skjer hj? drapspersonar, er alts? at dei let sinne ta overhand. Katz viser til eit interessant d?me fr? ein situasjon i eit fengsel. Ein fange vart kraftig provosert av ein medfange, og vart rasande. Han tok tak i ei neglefil i baklomma, og skulle til ? angripe. Men plutseleg inns?g han at medfangen var mykje st?rre og sterkare, og at han truleg kom til ? tape kampen. Dermed trekte han seg attende, og let raseriet g? over. Katz meiner alts? at det er snakk om ein valsituasjon, seier Giertsen.
Katz meiner ogs? det er grunnlag for ? seie at drapsmannen endrar oppfatning av offeret f?r han angrip.
For ? greie ? utf?re eit drap degraderer gjerningsmannen offeret til eit ikkjemenneske. N?r han d? tek livet av nokon, er han i eigne auge ein moralens vaktar som hjelper samfunnet med ? bli kvitt eit ?ydeleggjande element, seier Giertsen.
Katz viser mellom anna til ei unders?king av amerikanske soldatar i Vietnam. Den viser at umenneskeleggjeringa av vietnamesarane gjorde det mogleg for soldatane ? drepe.
Taparar
Den amerikanske kriminologen trekkjer ogs? fram den type drap som verkar meiningslause og uforst?elege, og som i media vert kalla blind vald.
Han har nytta biografiar om ei gruppe slike drapspersonar og pr?ver ? setje seg inn i livssituasjonen deira. Det viste seg at dei tilh?yrer den ikkje-etablerte delen av samfunnet som har g?tt inn og ut av fengsel. Dei har eit d?rleg forhold til familien og har f? stabile relasjonar. Det viste seg ogs? at identiteten deira var i ferd med ? bli ?ydelagd, og dei var tiltrekte av ein avvikande identitet.
Dei s?g p? eit drap som noko som kunne skaffe dei ny status og sj?lvrespekt.
Drapsstatistikk
Ei viktig kjelde til ein annan type kunnskap om drap er bruk av statistisk materiale. Gjennom dette er det r?d ? danne seg eit bilete av kven den gjennomsnittlege drapspersonen er. Ut fr? statistikken er ein typisk drapsd?md ein mann som drep ein han kjenner, han er tidlegare straffa og har alkoholproblem. Han er ogs? noko eldre enn vanlege lovbrytarar, og drep berre ein gong i livet.
Vi kan alts? sj? ein karriere der menn vert st?ytte ut av utdanning, arbeidsliv og vanleg ni-til-fire-liv. Dei misbrukar i aukande grad alkohol og gjer lovbrot igjen og igjen. Til slutt endar det med eit drap. Dette grip inn i sp?rsm?la om korleis vi organiserer samfunnet v?rt. Skaper vi eit samfunn der fleire fell av lasset, vil vi truleg ogs? sj? ein auke i talet p? drap her i landet, seier Hedda Giertsen.