Den lange ferda

Denne artikkelen er eit utdrag av foredraget som professor Kjell Ven?s heldt ved opninga av utstillinga ?Den lange reisa? p? Universitetsbiblioteket. Utstillinga er om Aasen og samlearbeidet hans, laga i h?ve ?Ivar Aasen?ret 1996?. Utstillinga vart opna av kulturminister ?se Kleveland den 20. februar og varer til den 25. mai.

Ivar Aasen vart f?dd ni m?nader f?r frigjeringsverket p? Eidsvoll i mai 1814, og han levde til ni ?r f?r sambandet med Sverige vart oppl?yst i juni 1905. Han sp?kte sj?lv med at han var f?dd i naud?ret 1813; det var nok grunnen til at han hadde vorte s? liten og puslut.

Bakgrunnen for det store prosjektet hans var spr?kstoda i det frie Noreg. Det gamle norske skriftspr?ket hadde g?tt under i sambandstida med Danmark, og vi hadde f?tt dansk som skriftspr?k. Det hadde gjeve eit mish?ve mellom skriftspr?ket og talem?let i landet. Denne motseiinga var innhaldet i det norske spr?ksp?rsm?let etter 1814. I 1830-?ra vart det tenkt ut to m?tar ? l?yse det p?. Henrik Wergeland stod for den eine: fornorsking. P.A. Munch nemnde i nokre f? setningar den andre: eit skriftm?l bygt p? ein norsk dialekt. Ivar Aasen, husl?raren ?t kaptein Ludvig Daae p? herregarden Soln?r tre mil fr? ?lesund, las det dei skreiv, og i januar 1836 sette han ned for seg sj?lv tankane sine om spr?kstoda i landet. Han gjorde det med eit ope auga for b?de den nasjonale og den sosiale sida av saka. Den 22 ?r gamle sunnm?ringen skreiv at det ?altid? hadde ?smertet [ham] bittert at h?re vort Almuesprog kr?nkes og belees?, og han ville reise opp att det gamle m?let som b?ndene trufast hadde teke vare p? gjennom sambandstida med Danmark.

Etter sju ?r som husl?rar hj? kaptein Ludvig Daae p? Soln?r gard (1835-42) folet Ivar Aasen heimtraktene, og gav seg ut p? ei spr?ksamlarferd som kom til ? vara innp? fire ?r (1842-46).

Ivar Aasen hadde ikkje i 1836 tankar om at det var han som skulle setja det store prosjektet ut i livet. Det lukkelege var at han kom ?d? tida var fullkomen?, for ? seia det med dei orda i den nynorske Bibelen som svarar til det Bibelen p? bokm?l kallar ?tidens fylde?.

Dei nasjonale impulsane som gjekk saman med den heimlege utforminga av romantikken, hadde gjort den ?ndelege jordbotnen i Noreg mottakeleg og open for Ivar Aasen og s?det han kom med. Det laga seg slik at han kunne ta ut p? den lange ferda mellom 1842 og 1846. Vitskapsarbeidet med landsvidt sikte tok til med at han gjorde oppskrifter av norsk m?l. Ferda la med det ogs? grunnlaget for tilskotet Aasen gav til ? l?yse det norske spr?ksp?rsm?let: Det var ? skapa eit skriftspr?k bygt p? heimleg overlevert talem?l. Det er derfor eit godt val Universitetsbiblioteket har gjort med ? knyte minneframsyninga til den lange ferda.

Fr? Volda til Kristiania

Ferda tok til med at Ivar Aasen sette over Voldsfjorden fr? Ekset den 29. september 1842, og ein kan seia ho var fullf?rt d? han kom attende til Trondheim fr? Helgeland i desember 1846. I Trondheim rekna han saman kor langt han hadde fare, og kom til 403 mil. Han hadde g?tt til fots, han hadde hatt hesteskyss, mellom anna over vatn p? S?rlandet der isen var utrygg. Han hadde hatt b?tskyss p? Tyrifjorden med rorskarar som styrkte seg med ei flaske brennevin p? ferda, slik at den eine ikkje var god for ? ro anna enn p? tvers. Etter b?tturen gjekk han p? f?tene fram og attende til Hallingdal, der han var i seks veker p? Nes. Midt i juli 1845 ?ankom? s? Ivar Aasen ein dag ?ved Middagstiden og i en skr?kkelig Varme til Kristiania?. Med Hamsuns ord eit halvt hundre?r seinare: ?denne forunderlige by, som ingen forlater f?r han har f?t m?rker av den ...?. Dagen han kom til Kristiania, kan vi setja i h?ve til ein viktig dag i norsk boksoge. Det var nett ei veke etter at Henrik Wergeland hadde late att augo sine i Hjerte-rum. Med unntak av at han var eit ?r i heimbygda, kom ikkje Ivar Aasen til ? forlata Kristiania anna for nye ferder f?r han d?ydde der ein septemberdag i 1896.

Likte lite ? reise

Ivar Aasen likte seg ikkje noko s?rleg p? den lange ferda eller p? andre ferder. For sin eigen del ville han ha gjeve opp heile ferdalivet fortast mogeleg. Han tykte det var ei plage ? ta inn hj? framandfolk, mest fordi dei ikkje hadde noko skj?n for ?rendet han kom med. Dei fleste meinte nok han hadde minst ¨¦in skrue laus, som kom med papir og skrivegreier og tok til ? sp?rja dei ut om korleis dei sa det og det, og s? skreiv det ned og st?tt sat og funderte over oppskriftene sine.

Nokre f? hadde likevel skj?n for det han stelte med. Det var ein del av oppg?va ? finne fram til dei rette heimelsfolka. N?r Aasen kom til ei ny bygd, var han p? jakt etter det han sj?lv kalla ?en dannet Mand?. Ein god heimelsmann i Hardanger var skulehaldaren Johannes Lofthus, som var ?en ung og dannet Mand?; det fortel at mogen eller h?g alder ikkje var noko avgjort krav til ein heimelsperson. Tanken p? Lofthus fekk Aasen til ? kl?rgjera omgrepet: ?Ved en dannet Mand mener jeg ikke en fornem Mand, men en oplyst, fordomsfri og ?delt t?nkende Mand, enten han saa er Bonde eller Stormand.?

Kvinner og menn

Det er ogs? rett ? tala om ?Mand? i tydinga `person av hankj?nn' og ikkje berre i tydinga `menneske'. Ein finn bortimot 100 namngjevne mannlege heimelsfolk eller hjelparar i reiseminna fr? 1842 til 1846, men ingen heimelskvinner har f?tt namnet sitt der. I Seljord h?yrde Aasen at ?En Jomfru Cr?ger? hadde samla folkeviser, men nemner ikkje at han tala med henne. Men om Aasen ikkje nemner kvinner som beinveges heimelsfolk, tala han sj?lvsagt ved kvinner og var oppteken av det s?rlege ordfanget dei kjende. Fr? Sogndal gjev han att ei samr?de mellom to kvinner, og fr? J?ren har han ein forvitneleg karakteristikk av korleis ei viss kvinne tala. Han skriv at mange bondefamiliar der merkte seg ut ved ?s?rdeles Kundskab og Dannelse?, og held s? fram:

Blandt flere Exempler herpaa vil jeg is?r omtale en gammel Kone, hvis klare fleersidige Anskuelser af forskjellige Ting jeg havde Anledning til at h?re. I et simpelt, flydende og smagfuldt dannet Bondesprog talede hun, i Anledning af de nylig afholdte Storthingsvalg, om forskjellige offentlige Anliggender, og det med en Fordomsfrihed, Indsigt og tillige Beskedenhed, som selv iblandt de saakaldte ?mere dannede? er sjelden at h?re.

I Rauland var den eldre Richard Berge heimelsmann for Aasen. Han var ein av dei f? som hadde skj?n for Aasen og arbeidet hans, noko ein annan teled?l fortel om:

Ein gong var Ivar der midt i sl?ttonni, rett h?yv¨ºrsdagar. Folk hadde ingi tid til ? stusla med ord og uppskriving. ?Eg minnest end? eg trega s? p? at eg h?ya den dagen,? sagde Richard ofte, n?r han tala um Ivar; ?de va kje st?rre mon i de. Og Ivar ville no s? gj?nne f? skrive desse gamle ori. Men han va no s? venlege, han Ivar, og han gjekk ette k¨°n i sl?ttun og sette seg ? skreiv?.

Kjelder som flaut fritt

Ein eigen m?te til ? f? fram kunnskap om spr?k i spontan bruk var det ? lyde p? forh?yr. Det gjorde Aasen i to dagar d? han var i Ryfylke p? langferda. Fyrst tala han ved ein lensmann og ein fullmektig, sj?lvsagt for ? f? l?yve til ? vera til stades. I 1853 var han forresten p? Botsfengslet for ? tala med ein setesd?l som sat der.

Det finst ikkje mykje om korleis han arbeidde med heimelsfolka, men n?r ein i telegramstilen i dagboka les merknader som ?H?rt meget? eller ?Talt med mange Folk?, fortel det truleg at han samla inn fr? kjelder som flaut fritt. Ei soge fr? Meldal g?r ut p? at Aasen hadde metodar som svarar til nyare bruk av l?ynt kamera, med ? g?yme seg p? loft og bak hesjar for ? lyde p? folk. Eg st?r ikkje inne for at det er noko meir enn ei segn.

Men meir om ferda og arbeidet skal vi nok f? vita av den utstillinga som er stelt til. Eg gled meg til ? sj? sj?lv, seier takk til dei som har f?tt dette i stand og til alle andre: Lat oss g? og sj?.