Nyleg tok historikaren Olav Golf doktorgrad ved Pedagogisk forskingsinstitutt, med avhandlinga Red Wing Seminarium et haugiansk skoletiltak i Amerika. Avhandlinga viser at Elling Eielsen spela ei heilt sentral rolle hj? dei norske utvandrarane i Amerika p? 1800-talet. Han gav ut den f?rste norske l?reboka i Amerika, stifta det f?rste norske lutherske kyrkjesamfunnet, og var sentral i arbeidet med ? opprette dei f?rste norske h?gskulane i Amerika. Neste ?r er det 150 ?r sidan det f?rste norske lutherske kyrkjesamfunnet vart oppretta, og Golf arbeider no med ei bok om Elling Eielsen.
Eielsen vart gripen av ei haugiansk vekking rundt 1830, og eit par ?r seinare tok han til ? reise rundt som predikant i Skandinavia, seier Golf. Han karakteriserer Eielsen som noks? autorit?r, og med eit smalt repertoar for talane sine.
Med si buldrande r?yst skremde han vettet av mange. Han var ein dommedagsprofet, og det snevre emneomr?det gjorde at han ikkje var lenge p? kvar plass. Han brukte rett og slett opp sine tema og m?tte reise til neste forsamling, seier Golf.
I dei fleste talane sine angreip han det norske presteskapet. ?rsaka var nok det tradisjonelt d?rlege forholdet mellom haugianarane og presteskapet p? Voss, der han voks opp. Han vart ein hard motstandar av dei hierarkiske tendensane i presteskapet.
Skib o'hoi Amerika
Etter sju ?r som omreisande predikant i Skandinavia forkynte Eielsen dramatisk: ?Jeg har ikke mere Rum i disse Lande; jeg vil reise over til Amerika.? I 1837 drog han over havet.
Haugianarane kom tidleg med i utvandringa til Amerika. Allereie i 1806 var Hans Nielsen Hauge inne p? tanken om ? emigrere, men han reiste aldri. I 1817 havarerte 500 tyske emigrantar og m?tte s?kje naudhamn i Bergen. Haugianarane tok seg av mange av dei, og Golf set i avhandlinga si fram ein ny teori om at dette var ?rsaka til at berre ein namngitt haugianar vart med i den f?rste gruppa utvandrarar som reiste fr? Stavanger i 1825.
Haugianarane kom n?rt innp? havaristane, og forstod risikoen med ? leggje ut p? havet. Sj?lv om dei var sj?vante kystfolk, var det noko heilt nytt ? skulle ta med heile familien. Difor var det kvekarar som organiserte den f?rste utvandringa fr? Stavanger i 1825. Dessutan var truleg utvandringsbehovet hj? kvekarane st?rre p? grunn av sterkare konfliktar med styresmaktene, seier Golf, og peikar p? at Cleng Peerson, den f?rste norske utvandraren til Amerika, var kvekarsympatis?r.
Fremja engelskundervisning
I Amerika slo Eielsen seg f?rst ned i Fox River, og han forstod snart at nybyggjarane trong undervisning dersom dei skulle halde p? den lutherske l?ra. Difor reiste han i 1841 til New York for ? f? trykt Luthers vesle katekisme p? engelsk. Dette vart den f?rste l?reboka som vart utgitt i Amerika for norsk-amerikanske barn.
Eielsen hadde stor sans for engelskundervisning i skulen. Det skil han fr? leiarane av Den norske synoden, eit anna kyrkjesamfunn. Dei var opptekne av ? halde det norske spr?ket i hevd og difor skeptiske til ? l?re barna engelsk, seier Golf. Men han trur ikkje at Eielsens ynskje om engelskundervisning var s?rleg kulturelt grunna
?rsaka var nok heller at Eielsen mangla den kulturelle bakgrunnen som leiarane i Den norske synoden hadde, som gjorde at dei ville verne om det norske spr?ket. Det viktige for Eielsen var at kunnskap i engelsk gjorde det lettare for emigrantane ? f? seg arbeid.
?ret etter reiste han igjen til New York, denne gongen for ? f? trykt Erik Pontoppidans Sandhed til Gudfryktighed. Det var den f?rste boka p? norsk som kom ut i Amerika. Trykkinga vart forseinka, og Eriekanalen fraus til. Eielsen tok difor fatt p? tilbaketuren til fots, med vandringsstaven i handa og ryggsekken full av b?ker. Avstanden mellom New York og Fox River er like lang som mellom Oslo og Troms?. P? sine mange predikantreiser gjekk no Eielsen rundt med ryggsekken full av b?ker. Han vart ein vidkjend vandringsmann.
Sandhed til Gudfryktighed. Det var den f?rste boka p? norsk som kom ut i Amerika. (Foto fr? boka ?Elling Eielsen Sundve 18041883?, Voss 1980)
Det f?rste kyrkjesamfunnet
I 1843 vart Eielsen vigsla til prest, og 13. og 14. april 1846 stifta han det f?rste norske kyrkjesamfunnet i Amerika. Organisering av haugianarane var noko nytt, og dette f?rte if?lgje Golf til at haugianarane i Amerika heldt p? eigenarten sin lenger enn haugianarane i Noreg.
I paragraf 14 i kyrkjekonstitusjonen fr? 1846 finn vi eit uttrykk for Eielsen sitt engasjement for dei svake og underprivilegerte i samfunnet: ?Vi forenede frasiger os aldeles den skr?ksome Synd at give vort Bifald til Slavehandelen; men heller bruge al mulig Flid i at bevirke og underst?tte dens Motstand, til Negernes Frihed.?
Ogs? i denne saka kom han p? kant med prestane i Den norske synoden som meinte det ikkje var synd ? halde slavar. Dette standpunktet kom Den norske synoden fram til etter ? ha samr?dd seg med Det teologiske fakultet ved Universitetet i Oslo. Eielsens opposisjon til dei sosialt privilegerte og spesielt dei geistlege prega verksemda hans b?de i Noreg og Amerika, seier Golf.
Hauger?rsla her i landet var i f?rstninga austnorsk prega. Men i Amerika fekk haugianismen under Eielsens leiarskap eit meir radikalt preg, fordi utvandringa fr? Vestlandet var dominerande i dei f?rste utvandrings?ra. Radikale tendensar hj? vestnorske haugianarar vart styrkte i emigrantmilj?a. Og den meir konservative legninga hj? dei austnorske haugianarane vart ogs? forsterka. Det oppstod difor ulike haugianske grupperingar, og st?rre usemje. Men dei hadde alle problem med ? skaffe prestar og l?rarar til forsamlingane sine.
Skuleprosjekta
?Skoler og Undervisning b?r vi l?gge Vind paa at fremme,? st?r det i kyrkjekonstitusjonen for Eielsens synode. Det f?rste norske seminaret, Lisbon Seminar i Illinois, vart sett i gang av haugianarar i 1855. Men allereie ?ret etter vart det lagt ned p? grunn av personstrid mellom Eielsen og P.A. Rasmussen, som var l?rar p? h?gskulen. F?rst i 1865 vart det starta ein ny h?gskule, denne gongen i Wisconsin. I tillegg til teologi vart det undervist i norsk, matematikk, engelsk, tysk og latin. Men nok ein gong f?rte personstrid til at skulen vart nedlagd, tre ?r etter at han vart opna.
I 1861 reiste Eielsen ein tur tilbake til Noreg og skapte mykje uro der han heldt talar i heimlandet. Fr? kyrkjeleg hald vart ordinasjonen hans erkl?rt ugyldig, og det vart hevda at Eielsen sin moralske vandel ikkje var uklanderleg. Under eit m?te i Bergen reiste pastor Stub seg, ein motstandar fr? Amerika, og ropte: ?Vogter eder, vogter eder for de falske profeter!?. I Trondheim vart Eielsen nekta lokale av haugianarar som ikkje godtok han. D? tala han i staden utand?rs og ropte ut at Satan hadde lurt haugianarane i Trondheim til ? g? imot han.
?ret etter reiste han tilbake til Amerika.
Nytt skulefors?k
I1871 opna Eielsen ?Hauges College og Eielsens Seminarium? i Chicago. Dette vart Eielsen sitt hjartebarn, og han var h?gt oppi skyene over skulen. Det var i Chicago han heldt si f?rste preike, og han hadde nok mange kjensler for denne byen. N?r han i tillegg fekk namnet sitt over skuleportalen, vart dette sterkt for han. Han hadde store planar og kunne nok gjennomf?rt dei dersom ikkje 澳门葡京手机版app下载sproblem igjen hadde ?ydelagt. Chicago vart nok ein fiasko, og det vart det siste skuleprosjektet Eielsen var sentral i. D? seminaret i Red Wing starta i 1879, var Eielsen sett til sides.
Eielsen sine skuleprosjekt gjekk over styr. Ei av ?rsakene var at han var noks? vanskeleg ? 澳门葡京手机版app下载e med, seier Golf. I tillegg legg han vekt p? at Eielsen hadde store lese og skrivevanskar, og han leid truleg av dysleksi. Dette gav han nok ein del kompleks som p?verka arbeidet med skuleplanane i negativ retning.
Gamal og utst?ytt
Striden f?rte til at medlemmane ville endre konstitusjonen i Eielsens synode. Men Eielsen ville ikkje g? med p? endringar. Dette f?rte til at han vart utst?ytt av synoden. D? han som vanleg kom til ?rsm?tet i 1876, fekk han ikkje stemmerett, seier Golf.
Dette var ein tragedie for Eielsen. Han var blitt ein gamal mann, og det vart mykje strid og mange skuldingar fr? begge sider. Eielsen heldt fram med dei restane av synoden som st?tta han. Men han var nok utbrent, og striden roa seg dei siste ?ra av livet hans.
?Tiden som radikal predikant og presterefser var passert. I Chicago, i den byen som hadde gitt han s? meget glede i medgangstider og s? mange bekymringer i hans siste leve?r, la Eielsen til side sin vandringsstav den 10. januar 1883,? skriv Golf i avhandlinga si.
Etter at Eielsen d?ydde, vart seminaret i Red Wing fullf?rt, og det fungerte som haugiansk h?gskule fram til 1917. D? slo dei haugianske kyrkjesamfunna seg saman med dei andre norske synodane i eit felles kyrkjesamfunn.
Eielsen hadde sv?rt mykje ? seie som rydningsmann p? denne tida. Stor, kraftig og med tordenr?yst passa han veldig godt inn i pionertida. Han kom til Amerika p? ei tid d? det var s?rleg bruk for hans krefter og p?gangsmot, avsluttar Golf.